Göçmen Kuşlar: Manyetik Alanı Görüyorlar mı?

Bazı göçmen kuşların, özellikle de göç uçuşlarını, gece yapmayı yeğleyenlerin, yönlerini bulmak için Dünya'nın manyetik alanından yararlandıkları biliniyor. Tahminlere göre, bunu yaparken; izledikleri yol, alanın kuzey-güney eksenini algılayıp, bunu bir referans olarak kullanmak ve uçacakları yönü buna göre tayin etmek.

Kuşların bunu hangi mekanizmayla yaptıkları ve devreye giren "manyetik alıcı" nın, nerede olduğu ise şu ana kadar anlaşılmış değil. ABD'deki Illinois Üniversitesi'nden Klaus Schulten, bundan 40 yıl kadar önce, göçmen kuşların da içinde bulunduğu bazı hayvanların, göz ya da beyinlerinde manyetizmaya tepki veren belirli moleküller bulunabileceğini ileri sürmüştü. Ancak o zamandan bu yana, kuşlarda, Dünya'nın zayıf manyetik alanından etkilenebilecek ölçüde duyarlı bir kimyasal madde bulunamamıştı.

İngiltere'deki Oxford Üniversitesi'nde yapılan yeni bir çalışma, ilgili molekülün bulunmuş olabileceği müjdesini verdiği gibi, kuşların, "Dünya'nın manyetik alanını gördüklerine" ilişkin önemli kanıtlar da ortaya koymuş görünüyor.

Hayvan ve bitkilerde bulunan ışığa duyarlı "kriptokrom proteinleri" nin biyolojik saat mekanizmalarında, bitki büyümesinde, mercanların yumurtlama zamanlarının ayarlanmasında rol oynadığı düşünülüyor. Bundan birkaç yıl önce kriptokromların, göçmen kuşlar olan boz ötleğen kuşlarının gözlerindeki ağ tabaka(retina) sinir hücrelerinde de bulunduğu ortaya çıktı. Dahası, kriptokrom içeren hücreler alacakaranlıkta, yani kuşların manyetik konumlama yaptıkları sırada etkinleşiyordu.

Kuşların, konumlama yaptıkları alacakaranlıkta hakim renk, koyu mavi. Kriptokromların, iki serbest radikali, bu koyu mavi ışıkla uyarıldıkları zaman oluşturdukları anlaşılıyor..

Peki kuşlar, bu manyetik duyunun şifresini nasıl çözüyorlar? Araştırmacılara göre, bu kuşlarda görüş, açılıp kapatılabilen ek bir katman daha içeriyor. Öyle ki katmanın etkinleşmesi, kuşun Dünya manyetik alanını görmesini sağlıyor. Tıpkı bazı avcı uçakları ve arabalarda kullanılan HUD (head-up display) sistemi gibi. Bu sistemin özelliği, ön camın içine yerleştirilmiş, üzerinde bilgi taşıyan ve gerektiğinde etkinleştirilebilen saydam bir ekran içermesi. Sonuçlar, kimi uzmanlarca; "zayıf bir manyetik alanın fotokimyasal tepkimeler üzerindeki etkisinin ilk gösterimi" olarak değerlendirilirken, kimilerine göre bu manyetik duyunun temelinde yatan şey, bir kuantum etkisi de olabilir.

Güncelleme: 17/06/2008
Kaynak: New Scientist, (Bİlim ve Teknik, Haziran), 30/04/2008